Soğuk bir gecede, aspasmos

TEB Oyun Dergisi

Sayı 8

Soğuk bir Toledo gecesinde, maruz kaldığı şiddetten harap olmuş bir kadın evi terk ettiğinde bıçağın kemiğe dayandığı yerdedir ama kocası ne yapıp edip aşkına inandırarak ve değişeceğine söz vererek onu eve döndürmeyi başarır. Antonio şiddetten arınmaya muhtaç olduğunu kabul etse de kendini dönüştürecek donanıma sahip değildir oysa. Artık başka bir adam olacağım çabaları samimi de olsa bunun için en gerekli şeyden, kendine değer vermekten yoksundur. Bu derin ruhsal boşlukta ama bu dünyada ben de varım demenin en kolay yolu, kadını üzerinden görünür olmaktır. Ev çatısı altında karısı Pilar’a ördüğü koza, sevgi ve güvenden değil, baskı ve dehşetten örülüdür. Bu kadının neden hâlâ bu adamı terk etmediğini düşünürüz. Neyi beklemektedir, ölmeyi mi? Sarsıcı final sahnesinde neredeyse o da olacak derken, neyse ki kurtulur Pilar. Salim olmasa da, sağ çıkar o karanlıktan. (1)

Soğuk bir Berlin gecesinde ise sistemli şiddete maruz kalan başka bir kadın ölecektir. Yaşattığı terörün ardından her defasında aşkını yeniden ilan eden, her seferinde bu sondu diyen fakat değişim iradesi için gereken özsaygıya sahip olmayan başka bir erkeğin –Tarık’ın-  elinde, Katrin son nefesini verecektir. (2)

Birbirinden farklı alanlarda, farklı öz ve biçimlerle oluşmuş bu iki yapıtın, onları mutlaka görülmeye değer kılan ortak noktası, ikisinin de kadına yönelik şiddetin nasıl bir şey olduğuna dair güçlü ve etkili bir betimleme sunması. Bizler genellikle şiddetin sonuçlarını üçüncü sayfa haberi olarak alırız. Dışarıya mahrem olan dört duvar arasında, olayın gerçekte nasıl geliştiğini öğrenemeyiz. Bunun için tanıklıkları dinlemek gerekir ama yine de yeterli değildirler onlar da, dehşeti aynıyla canlandırmak için. Bunu ancak sanat yapabilir.

Barış Eren, Soğuk Bir Berlin Gecesi’ni gazetede gördüğü bir haberden esinlenerek yazmış. Öldürdüğü nişanlısının cesediyle günlerce aynı evde kalan bir göçmenin gerçek hikâyesinden yola çıkarak, aşkın ve şiddetin geçtiği yolları araştırmış. Konu üzerinde düşünürken 25 yıl Almanya’da yaşamış olmanın birikimiyle göçmenliğin ruh hallerini de hesaba katmış.  

Milliyetinin ne olduğunu söylenmese de adından anlaşıldığı üzere Müslüman ülke göçmeni olan Tarık, eğitim düzeyi yüksek bir gençtir. Daha çok kazanma olasılığına karşın popüler işlere yüz vermeyen bir fotoğraf sanatçısıdır. 1961’de imzalanan ilk anlaşmanın ardından kafileler halinde göç eden Türkiyeli ya da kuzey Afrikalı işçilere benzemez. Yol-yordam bilmeme sorunu yoktur. Almanca’yı rahat konuşabilmekte, Alman kültürünü ve edebiyatını tanımaktadır. Uyum sorunu yoktur, oturduğu evi, göçmen mahalleleri dışında bir semtten seçmiştir. Avukat sevgilisi Katrin ise doğma büyüme Berlinlidir. Ailesindeki yabancı düşmanlığından pay almamış biri olarak Tarık’ı özgürce sevmektedir.  Fakat o üzerinde durmasa da Tarık’ın bir yabancı olduğunu hatırlatacak birileri daima yakınlardadır. Söze “siz göçmenler…” diye başlayan ve kötü hikâyeler anlatanlara karşı kendini savunma ihtiyacı hissetmese de ait olmadığı bir yere hapsedilip durmaktadır Tarık. Önyargılardan uzak Katrin için ise bunlar kapının dışında kalan şeyler olmalıdır. Tarık’ın kıskançlık krizlerine direnmeye çalışırken aralarındaki gelenek-kültür farkına ilişkin tek bir söz çıkmaz ağzından. Zaten Tarık’ın kurguladığı sanrıların da köken kültürüyle bir ilgisi varmış gibi görünmemektedir. Kendini gerçekleştirme sıkıntısında olan bir adam olarak, bunalımının arka planında Alman toplumunda bir göçmen olduğu gerçeği de vardır. Nihayetinde o da ülkesine bir gün dönme hayali kuranlardandır. 

Oyundaki sorun, göçmenlere yönelik şiddet ile kadına yönelik şiddetin birbirlerine teyelle tutturulmuş olmasında. İkisi arasındaki ilişkilendirme ne düzeyde yapılıyor; Tarık’ın içinden taşan şiddetin sebebi ne… bunlar tam olarak anlaşılamıyor.

Sahnede izlediğimiz, erkekten kadına şiddetin en yalın hali. Bunun için bir üst kimliğe ihtiyaç yok. Her yaş ve statüdeki erkek ve kadın o tabloyu çizebilir. Oyun metni ne üzerine olduğuna dair kafa karışıklığı yaşatsa da anlatılanın kadına yönelik şiddetin en uç noktası olan namus (onur) cinayeti olduğu da muhakkak. Avrupa’da tutku cinayeti olarak da adlandırılan kadın katlinin bizdeki anlaşılma biçimi daha çok töre cinayeti dolayımında oluyor. Çünkü bu coğrafyada en çok töre saikine atıf yapılıyor. Oysa hepsi aynı şeye karşılık geliyor: Namus, onurla yakından ilgili bir kavram. Kişi, onurunun zedelendiğini düşündüğünü her durumda bunun bir namus meselesi olduğundan söz edebiliyor, geniş bir okumayla. Kadın cinayetleri de tutku-kıskançlık-güç mücadelesi üzerinden, şeref-onur-haysiyet gibi gerekçelerle açıklandığı için, bu türden kadın katl’leri genel olarak onur (namus) cinayeti olarak adlandırılıyor. (3) Özetle, soğuk bir Toledo gecesinde, Berlin gecesinde, Ankara gecesinde… dünyanın her yerinde kadın katilleri aynı kaynaklardan ve benzer kurgulardan beslenir.

Bir sebeple içine dolan, dışarı taşmak için bahane bekleyen şiddetin önündeki bendi kırmak için, kimi zaman kurgu yapar cinsiyetçi terör. Çarpıcı bir örneğini Tarık’ta gördüğümüz gibi, toplumsal yargılardan destek alarak üretilen sahte şüphecilik, bu yöndeki sorgucu baskı, tuzaklı sorular, yanıltıcı tepkiler… ve sonunda asıl istenen şeyin alınması: Gerçekte olmayan bir şeye itirafçı kılan akıl tutulması içinde, şiddet uygulamak için bir mazeret! Soğuk Bir Berlin Gecesi bu sürecin iyi bir temsilini sunuyor. Kadına yönelik şiddetin görünür kılınması açısından oldukça başarılı. Gerçi Katrin’in “sen olmasaydın, evet, onunla olmak isterdim” demesi, gerçekten de baskı altında söyletilmiş sahte bir itiraf olsa, bildiri daha etkili olurdu. Oysa Katrin’in Olaf’la yakınlaşma isteğinin bir anlığına da olsa doğru olması, yasaların “hafifletici sebep” diye andığı, aslında hiç de hafif olmayan şeyleri çağrıştırıyor.  “Katrin bu cümleyi sarf etmeseydi, Tarık ona öldürmeyebilirdi” mi demek istiyor acaba metin? Halbuki erkeğin elleri onu boğmak için kadının boynuna kilitlenmişken kadın ne söylerse söylesin,  o sahnenin sonu bir biçimde ölüme açılacaktır. Kadın somut olarak ölmese bile ruhunu yine de teslim etmiş olacaktır. Bu mutlak sona oyunda böyle ulaşılmış olması, kadın sorununa kadın bakış açısı ile erkek bakış açısı arasında fark olduğunu hatırlatıyor ister istemez.  

Biçimsel Ögeler

Metinde iki kez, 40 metrekare Almanya (4) filmine gönderme yapılıyor. “İthal gelin” olarak Türkiye’den götürüldükten sonra, kapıyı üstüne kilitleyip onu eve hapseden bir kocayla yaşamak zorunda kalan bir kadının,  Turna’nın dramını anlatan bu öyküyle, Soğuk Bir Berlin Gecesi metninin ve rejisinin kurduğu bağlantı birden fazla: Tarık’ın, bir anlığına Katrin’i eve kilitlemeye çalışması biçimsel bir örtüşme sağlarken, Katrin’in cesedini kilit altında tutarak bir hafta onunla yaşaması da tersinlemeli olarak iki kez anlamlı. Tarık hem hapseden ve hem hapsolandır çünkü. Buna ilişkin görsel ögeler de var:

Tarık’ın, yaşadığı evi dekore etmekte yaratıcı düş gücünün ürünü olarak gördüğümüz tavan aydınlatması, kuş kafesi içine yerleştirilmiş balık figürlü ampuller biçiminde. Metnin göstergeleri üzerinden gidecek olursak, ‘kuş kafesinde balık’ın, daha iyi bir yaşam hayaliyle kuşlar gibi uçup başka bir ülkeye konan göçmenlerin, gittikleri yerde kendilerini dilini-kültürünü-aidiyetini kaybetmiş, adeta sudan çıkmış balık gibi çaresiz kalmış hissetmelerine gönderme yaptığı düşünülebilir.  Kafeslerin bir çatı katında, yani gökyüzüne görece en yakın yerde görülmesinin de Tarık’ın entelektüel bir göçmen olarak yüksek uyum becerisi ile kendini çok güçsüz hissetmesi ve şiddete tutsak olması arasındaki ironiye karşılık geldiği düşünülebilir.

Tarık’ın yarı ev yarı atölye olan yaşam alanında  -Katrin buraya sonradan taşınmış-  sahne dilinin simgesel anlam taşıyan eşyasından en ilginç olanı bir cansız manken. Tekerlekli sandalye üzerinde, başında itfaiyeci bareti, yüzünde oksijen maskesi, ayağında paletler ve kollarında yanıklarla, bikinili manken Katrin’i simgeliyor olmalı. Bikinisi, erkeklerin kadınları hep cinsel obje olarak görmesine (metinde işlenen bir konu); yanıkları, engelleyemediği ve zarar gördüğü şiddete; paleti, bir yangın yeri olan aşk denizinde yüzmeye çalışmasına; oksijen maskesi ise  -her iki anlamda da-  nefessiz kalmasına gönderme yapıyor sanki.  Ateş ile su…. yanan ile söndüren… bunlar arasında kurulan tersinlemeli bağıntı, karakterlerin ilişki dinamiğine gönderme yapıyor.  

Evin diğer eşyasından olan iki tors’tan birinde, bir eskrim başlığı, diğerinde Romalı asker kostümü var.  Savaşa ve çarpışmaya gönderme yapan bu aksesuarlar da Tarık’ın şiddete eğilimli ruh halinin göstergesi olmalı.

Oyunculuk ve diğer sahneleme ögeleri

Katrin… Yabancılara karşı hayli önyargılı bir aileden çıkmış olmasına rağmen bir yabancıya âşık olmaktan korkmayan bir kadın. İyi eğitim görmüş, kariyer yapmış,  kendi toplumu içinde ötekileşmemiş bir Alman. Onu Tarık’la bir araya getiren, entelektüel ötekiliğidir büyük olasılıkla.  Ortak paydalarında, düşünce ve sanat olsa gerektir. Bu ilişki dinamiği metinde olabilseydi eğer, bir başka deyişle kayıp replikler olmasaydı, Fulya Koçak çok daha farklı bir Katrin karakterini derinlik içinde yaratabilirdi. Hâlihazırda ona sunulanın en iyisini canlandırıyor. Olcay Kavuzlu, Tarık karakterinde çok başarılı.  Oyunun gerilimini avuçlarında tutuyor. Ustaca yazılmış şiddet sahnelerini etkileyici biçimde ayağa kaldırıyor.  Katrin’in annesi Gerda rolünde, Ferahnur Barut’un da etkileyici bir oyunculuğu var. Yabancılara önyargılı bir Avrupalı ve aynı zamanda bir anne… bu iki motivasyonu başarıyla bütünleştirmiş. Ağabey Peter rolünde Eray Eserol,  işsiz kalmasını ülkedeki göçmen işçi istihdamıyla açıklayan yabancı düşmanı sağcı Alman tiplemesini gayet iyi canlandırıyor. Katrin’in meslektaşı Olaf rolünün dezavantajı, tıpkı diğerleri gibi tipleme olmakla birlikte onlardan farklı olarak fazlaca iyi bir adam olarak çizilmiş olması.  Tarık’tan farklı bir erkek modeli sunan Olaf’ta, Adnan Erbaş satır aralarına girerek rolüne yorum katmış olabilseydi, aslında başarısız olmayan oyunculuğunu etkili bir performans haline getirebilirdi. Sınırlı rolüyle kendisini kısacık gördüğümüz Mahmut Işık (komşu Manfred), Olcay Kavuzlu ile karşılıklı sahnelerindeki başarısıyla oyunu renklendiriyor. (Komşunun başında da bir itfaiyeci bareti var.)  

Sanatçı, rolüne nasıl hazırlanmış olursa olsun, oyun kişisine bürünmede son noktayı koyan kostümdür sanırım. Hamlet’in kot pantolonla, takım elbiseyle ya da tarihsel kostümler içinde oynanması arasındaki yorum farkı gibi. Bu oyunda Katrin ve Olaf’ın temsiline ilişkin sorunlardan birinin de kostümleri olduğunu düşünüyorum. Günnur Orhon’un giysi tasarımı kesinlikle çok güzel ama Katrin ve Olaf için uygun olmadığını düşünüyorum. Özellikle Katrin’in kostümünün Tarık’ın spor kostümüyle ve yaşadığı evin avant-garde havasıyla uyuşmazlık göstermesi, başka dünyalara ait insanlar olarak çatışmalarını destekleyecek bir unsur haline gelmiş neredeyse. Oysa metne göre çatışma noktaları bu değildir. Oyun, bu iki insanın ortak noktalarının neler olduğuna dair soru işareti uyandırsa da bu türden bir karşıtlığı da desteklemiyor.  

Son söz…

Aspasmos, bir cenaze ritüeli. Töreninin bitmesinden önce ölüye sevenlerince verilen son öpücük. Tarık’ın Katrin’in ölüsüne kondurduğu öpücük de biraz bunun gibi. Birinin –ruhen ya da bedenen-  bizzat öldürdüğü kişiye aspasmos yapmasına ne dersiniz… ben, aile içinde kadına yönelik şiddet işte tam da budur derim.   

Eksikli görünen yanlarına rağmen Soğuk Bir Berlin Gecesi metnini ve rejisini yaratan Barış Eren’i “erkek sorunu”nu tiyatro sahnesine taşıdığı için kutluyor, oyunun çok sayıda seyirciyle buluşmasını diliyorum.

---

(1) 2003 yılı İspanya yapımı Gözlerimi de Al filmi. Yönetmen, Iciar Bollain. Senaryoda yönetmenle birlikte Alicia Luna’nın imzası var. Aile içi şiddeti anlatma biçimiyle feminist sinemanın başyapıtlarından biri.

(2) İlk temsilini Ankara Devlet Tiyatrosu’nda 12 Ekim 2010’da yapan yeni bir oyun. Yazarı ve yönetmeni Barış Eren.

(3) Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu’nun tahminlerine göre, dünyada her yıl 5000’den fazla kadın bu biçimde öldürülüyor. Namus cinayetlerinin dinle ya da milliyetle doğrudan ilgisi yok.  “Gelişmiş ülkelerde tutku cinayeti işlenir, gelişmemiş ülkelerde namus/töre cinayeti vardır” demek bu anlamda yanlış. Aslolan, hepsinde kadının kadın olduğu için öldürülmesidir. Erkekleri öldürenler genellikle yabancı kişilerken, kadınları öldürenler daha çok kocası, kardeşi, babası, eski eşi, sevgilisi gibi yakınları olan erkeklerdir. Çeşitli ülkelerde yapılan araştırmalara göre, cinayete kurban giden kadınların % 40 ilâ 70’i daha önce de fiziksel şiddet gördüğü eşi ya da erkek arkadaşı tarafından öldürülmüştür. . Özellikle eşi ya da sevgilisi tarafından şiddet görmesi, kadının öldürülme riskini beraberinde taşır.

(4) 1986 yılı, Almanya-Türkiye ortak yapımı. Senarist ve yönetmen, Tevfik Başer. Oyuncular, Yaman Okay, Özay Fecht, Demir Gökgöl, Diana Wilson.